Birçok Medeniyete Ev Sahipliği Yapmış Gaziantep’in Meşhur Hanları

Hanın ne vakit yapıldığı kesin olarak bilinmemekle birlikte 19. Yüzyılın başlarında inşa edildiği kestirim edilmektedir. Osmanlı han mimarisi içinde iki avlulu, iki katlı hanlar kümesine girmektedir. Doğu-batı istikametinde uzanan yapıda görülen plan tipi öteki hanlarda uygulanmamıştır. Hanın, çarpık plandaki birinci avlusu iki istikametten, tekrar çarpık formdaki ikinci avlusu da üç taraftan çeşitli ebat ve biçimlerdeki yerlerle çevrelenmiştir.

Bir tütün tüccarı olan, Bayaz Ahmet Ağa, Bayazhan’ı ortağı ile birlikte, Halepli mimar ve taş ustalarına yaptırmıştır. Yapımına 1905 yılında başlayıp 1909 yılında tamamlanmıştır. Birinci Dünya Savaşı sonrası İngilizler, Antep’i işgal ettiklerinde, Bayazhan’ı karargâh olarak kullanmışlardır. Hanın bir bölümü ise Antep savunması yıllarında hapishane olarak kullanılmıştır.Gaziantep’te birinci sinema sineması Bayazhan’ın büyük salonunda gösterilmiştir. TOKİ tarafından ihale edilen hanın onarımına, Şubat 2007 tarihinde başlanılmış ve onarım çalışmaları tamamlanmıştır.

Yapım tarihi kesin olarak bilinmeyen hanın, 1900′lü yılların başlarında yapıldığı düşünülmektedir.  Güney kanatta avluya açılan 15 yer yer almaktadır. Hanın ahır kısmı her biri üç sıra halinde doğu batı istikametinde yedişer ayak üzerine oturtulan çapraz tonozlu otuz iki hacimden meydana gelmektedir.

Buğday hanın kesin yapılış tarihi bilinmemektedir. Birinci olarak Mustafa Ağa tarafından 1640 yılında tekkeye gelir temin etmek emeliyle yaptırılmıştır. Lakin bu yapı yangınlarla büsbütün yok olmuştur. Bugünkü yapının mimari üslubuna bakarak 19.yüzyılda yapıldığı iddia edilmektedir. İki avlulu, iki katlı bir handır. Osmanlı mimarisinin tipik örneklerindendir. Bir rivayete nazaran ise 1892 yılında Muhsinzade Hacı Mehmet Beyefendi tarafından yaptırılmıştır. Birinci yapıldığında tek katlı yapıldığı ve daha sonraları 2. katın ek edildiği zannedilmektedir. 1985 yılında onarılmış ve üst katı kısmen yine yapılmıştır. Kuzey cephesinde, sokağa bakan dükkânlar bulunur. Eser bugün yöresel besin eserlerinin satıldığı han olarak kullanılmaktadır. 2007 yılı içerisinde Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından onarımı yapılmıştır.

Gümrük han geçmişte yolcu hanı olarak kullanılmıştır. Yöre beşerinin tarihî süreçte uğraşı olan gümüşçülük, bakır işlemeciliği, kilimcilik, yemeni imali, sedefkârlık, aba dokumacılığı, kutnu ve alaca dokumacılığı, ahşap oyma ve ağaç işleri, mozaik imali, tespih imali ve Gaziantepli hanımlar tarafından yapılan Antep İşi El İşlemesi üzere meslekler yok olmaya ya da özel turistik hedefli eserler yapılarak kısıtlı alanlara sıkışmışlardır. Şahinbey Belediyesi kaybolmaya yüz tutmuş bu el sanatlarını gelecek jenerasyonlara aktarmak, tanıtmak ve bu el sanatları ile uğraşanlara satış merkezi olacak formda Tarihi Gümrük Hanı’nı restore ettirmiş ve gelecek kuşaklara aktarma maksadı ile “Yaşayan Müze Tarihi Gümrük Hanı” olarak Uzun Çarşı’daki asırlık binayı hizmete açmıştır.

Osmanlı Han Mimarisi içerisinde iki katlı tek avlulu hanlar gurubuna girer orijinalde L planlı olup 19.yy da yapıldığı sanılmaktadır. Alt katında dükkan, depo, ahır üst katında ise konaklama yerleri yer almaktadır. Sonraki eklemelerle özgün yapısı bozulmuştur. Günümüzde dükkan ve depo olarak kullanılmaktadır.

Yapı, Osmanlı han mimarisi içinde tek avlulu üç katlı hanlar kümesine girer. Yapının 19. Yüzyıl sonlarında inşa edildiği varsayım edilmektedir. Yol ve arsa durumuna nazaran planlanan han, iki kısım halinde inşa edilmiştir. Avlunun doğu tarafında yer alan kısım iki katlı, batı tarafının tamamını ve güney kısmını da yarısını kaplayan ve L haline yakın bir plan gösteren kısım ise üç katlı olarak yapılmıştır. Avlunun kuzey tarafında ise yerin yetersiz olması sebebiyle hiçbir yere yer verilmemiştir. Ayrıyeten güney cephede de hana girişi sağlayan cümle kapısı ile tek katlı dükkânlar bulunur.

İki katlı 120 yıllık bir han olan Kürkçü Hanı, 2009 yılı sonu prestiji ile restore edilmeye başlamıştır. Gaziantep hanları ortasından varlıklı giriş kapısı ile ayrılmaktadır. Girişin üzerine taş konsollar yerleştirilmiştir. Bunların üzerine de vazoyu andıran sekiz kesim taş yan yana dizilmiş ve böylelikle görkemli bir görünüm ortaya çıkmıştır. Kitabesinde 1890 yılında inşa edildiği muharrir. Sonradan yapılan tamiratlarla günümüze sağlam olarak gelmiştir. Osmanlı han mimarisi içinde tek avlulu, iki katlı hanlar kümesine girer. Yer katta dükkân, depo ve ahırlar, üst katta yolcuların konaklaması için yapılmış odalar bulunur. Avlu geçidinin doğu-batı tarafında uzanan sivri beşik tonozunun orta kısmında, hafif kabartma olarak yapılmış altı kollu yıldız motifi vardır.

Sadrazam lala Mustafa Paşa tarafından 1571 – 1572 yılında yaptırılmıştır. Başlangıcı karanlık bedesten olarak yapılmış vakitle eklerle bugünkü biçimini almıştır. Han tipik bir Osmanlı kervan sarayı niteliğindedir. Karanlık bedesten belediye tarafından yıktırıldığında, karanlık bedestene de hizmet eden dükkanlar yıkılmış ve ayrıyeten Antep harbinde top mermilerinin vermiş olduğu tahribat kısmen harabe bir hale getirmiştir. Bu hal devam ederken hanı 1996 yılında satın alan Mustafa Geylani tarafından 2001 yılında tamiratı yaptırılarak iki yıl süren tamirat çalışmaları sonrasında bu formunu almıştır. Han evvelce kervansaray olarak kullanılmış; 19.yy ortalarından itibaren Antep’e mahsus kutnu kumaşı imalatı ve satış yeri, Antep harbinde mermi ve silah imal imalathanesi olarak da kullanılmıştır. Hanın bugün mevcut iş yerlerinde Antep’e ilişkin unutulmaya yüz tutmuş el sanatlarını icra eden ustalar gerek yaptıklarıyla gerek verdikleri kurslarla hizmetlerine devam ediyor.

Gaziantep Mevlevihanesinin karşısında yer alan Pürsefa Hanın kapısındaki kitabede, üretim tarihi olarak 1887 yılı yazıyor. Fakat han, bu tarihten evvel 2 kere yanmış. Birinci inşa tarihinin 400 yıl evvel olduğu varsayım ediliyor. Tarih boyunca, konaklama ve sabun imalâthânesi üzere çeşitli emeller için kullanılan han, 2008 yılında restore edilerek Gaziantep’e kazandırılmış. Günümüzde turistik eşya satan dükkânlar, lokanta, kafeterya ve tatlıcı dükkânlarının yer aldığı bir turistik mekân olarak hizmet veriyor.

Kara hacı Sokağı’nda bulunan yapıdan, Evliya Çelebi Seyahatnamesinde bahsedilmektedir. Hangi tarihlerde kimin tarafından yaptırıldığı bilinmemektedir. Büyük kısmı yıkılmış olan yapının, 3 katlı tek avlulu bir han olduğu ve Gaziantep Savunması sırasında kullanılan bir yapı olduğu çeşitli kaynaklarda belirtilmiştir. Eyvanlı kısımlarının kalıntıları ve merdivenle çıkılan ikinci katının bir kısmı bulunmaktadır.

Arasta Çarşısı’nda bulunan Şeker Hanı’nın ne vakit yapıldığı konusunda kâfi bilgiler bulunmamaktadır.  Epey düzgün kesme taştan yapılan han, iki katlı hanlar gurubundandır. Hanın epeyce gösterişli bir giriş portalı bulunmaktadır. Hanın odaları ortadaki bir avlunun etrafında sıralanmışlardır. Bu avlu etrafındaki odaların önünde revaklar ve üst katın revaklarını taşıyan direkler vardır.

Han, 1886 yıllında Halep valisi Cemil Bey’in buyruğuyla kaymakam Rüstem Beyefendi ve belediye reisi Mustafa Ağa tarafından belediyenin imkanları ile yaptırılmıştır. Yapı tek avlulu, iki katlı Osmanlı hanları kümesine girmektedir. Klasik osmanlı han mimarisinin birçok özelliklerini üzerinde taşıyan eser, dikdörtgen planlıdır. Yapı, ‘yolcu ve iş hanı’ olarak inşa edilmiştir. Taban kattaki yerler dükkan, depo ve ahır olarak, üst katta bulunan odalar ise yolcuların ikamet etmesi için yapılmıştır. Avlu, dört taraftan yerlerle çevrelenmiş olup, güney kısımdaki hacimlerin ardında doğu-batı istikametinde iki sahın halinde uzanan ahır kısmı yer almaktadır. Avlunun ortasında birinci yapıldığı periyotlarda hanın su gereksinimini karşılamak maksadıyla bir kuyu bulunmaktayken, daha sonra bu kuyu kapatılarak avlu yerinden iki basamak aşağıya inilerek ulaşılan şadırvan yapılmıştır. Hanın üst katı doğu, batı ve kuzey taraftan kuşatan revaklarla çevrelenmiştir.

Tuz hanın, ne vakit yapıldığı kesin olarak bilinmemektedir. Ancak yapıtın ismi, Antep’e birinci kere 1648 yılında gelen Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde geçmektedir. Bu nedenle, tuz hanının 16.yüzyılın sonlarında inşa edildiği düşünülmektedir.Yapı, osmanlı han mimarisi içinde tek avlulu, iki katlı hanlar kümesine girmektedir. Hanın fonksiyonuna uygun olarak, taban kattaki yerler depo, ahır ve dükkan olarak, üst katta yer alan odalar ise yolcuların konaklaması hedefiyle yapılmıştır. Hanın caddeye bakan cephesinde, direkt caddeye açılan dükkanlar bulunmaktadır. Hanın ikinci katı, avluyu dört taraftan kuşatan revaklardan ve bunların ardına yerleştirilen odalardan meydana gelmektedir. Hanın kuzeybatı köşesinde geniş bir alanı kaplayan ve yüksek kahve ismiyle meşhur kahvehane bulunmaktadır. Han epeyce sade olup sadece kuzey cümle kapısı siyah-beyaz taşlardan oluşturulmuştur. Hanın giriş kapısı dışındaki kısımlarda sarımtırak renkte küfeki kesme taşı görülmektedir.

Eskiden beri tütünlerin buradan alınıp satılması, yapıtın 1754 yılından daha evvelki bir tarihte yapıldığını ortaya koymaktadır. Osmanlı topraklarında tütünün, 17. yüzyılda yaygınlık kazanmaya başladığı bilinmektedir. Ayrıyeten 1735 yılında Antep’te tütüncü esnafının bulunduğunun bilinmesi bu hanın tarihinin 1754 yılından daha öncesine gittiğini kesin olarak göstermektedir. 19. yüzyılda hanın bilinen birinci sahibi ışık ali ağa oğlu Hüseyin Ağa’dır. 2007 yılında vakıflar bölge müdürlüğü tarafından restore edilmiştir.

Kitabesi bulunmayan Yeni Han’ın yapılış tarihi hakkında kesin bir bilgi mevcut değildir. Hanın bilinen birinci sahiplerinin Battal Bey’in kızı Asiye ve Hacı Osman Bey’in kızı emine hatun olduğu kayıtlarda yer almaktadır. Yapı, osmanlı han mimarisi içinde tek avlulu, iki katlı hanlar kümesine girmektedir. Avlu, taban katta üç taraftan eyvan ve odalarla, bir taraftan revakla, üst katta ise bir taraftan odalarla, üç taraftan da revakla kuşatılmıştır. Yer kattaki yerler depo ve ahır, üst katta bulunan odalar ise yolcuların konaklaması maksadıyla yapılmıştır. Yapıda dikkati çeken tek süsleme, batı cephesindeki cümle kapısı üzerinde siyah ve beyaz kesme taşlarla oluşturulmuş olan süslemedir. Ayrıyeten giriş açıklığının iki tarafında iki taş seki bulunmaktadır. Hanın öbür kısımları ise epey sade bir halde inşa edilmiştir. Hanın inşasında siyah ve sarımtırak renkte küfeki kesme taş kullanılmıştır.

Yüzükçü hanı, kitabesi mevcut olan seçkin hanlardan birisidir. Ancak taç kapısı üzerinde yer alan 1315 tarihli yazıdan ibaret olan bu kitabe yapıtın inşa değil yenilenme kitabesidir. Eser, 1735 tarihinden evvel mevcut olup, inşa tekniği ve materyal durumuna nazaran Yüzükçü Han, 1897 yılında büyük ölçüde yenilenmiştir. Hanın bilinen birinci sahibi Battal Bey’in kızı Asiye ve Hacı Osman Bey’in kızı Emine Hatun’dur.

Hışva Han, Lala Mustafa Paşa Hanı’nın, ne vakit yapıldığını gösteren bir kitabesi bulunmamaktadır. Lala Mustafa Paşa tarafından yaptırıldığını gösteren Vakfiyeler ve Şer’i Mahkeme sicilleri mevcuttur.

Yapının inşaatında siyah ve beyaz kesme taş kullanılmıştır. Örtü sistemi, taş konstrüksiyonlu tonozlar biçimindedir. Epeyce sade inşa edilen handa tek süsleme cümle kapısındadır. Kapı, yerden itibaren siyah ve beyaz taşlarla inşa edilmiştir. Gaziantep Büyükşehir Belediyesi tarafından aslına uygun olarak restore edilen Hışva Han, 2016 yılı Ağustos ayında otel, restoran ve dükkan olarak hizmete girmiştir.

Mecidiye Hanı 1725 yılında yapılmış, Sultan Abdülmecid vaktinde tamir edilmiştir. Mecidiye Hanı’nın rastgele bir kitabesi yahut onu tarihlendirmeye imkan verecek rastgele bir doküman olmaması sebebiyle eser tarihi kayıtlar ve kelamlı kaynaklardan alınan bilgiler çerçevesinde tarihlendirilmiştir.